3. De Reformatie in Putten
In Putten is de Reformatie later begonnen dan in andere plaatsen op de Veluwe. Een mogelijke oorzaak hiervoor is de aanwezigheid van de Rooms-Katholieke Kelnarij (tot in het begin van de 19de eeuw). Ook waren in Putten de jaren 1567 tot en met 1578 ongunstig voor de voortgang van de Reformatie, in verband met verschillende aanzienlijke personen die door hun positie aan de (Spaanse) regering waren gebonden. Overigens heeft waarschijnlijk ook het feit dat er in 1580 op de synode te Zutphen besloten werd “Nyekerck ende Putten te reformieren”, een rol gespeeld.
Dat de Kelnarij na de Reformatie kon blijven bestaan is niet zo verwonderlijk. De manier waarop de overheid de Hervorming tegemoettrad, was over het algemeen vrij verdraagzaam.
De artikelen 14 en 15 van de Unie van Utrecht bepaalden dat de buitenlandse kloosterlingen en geestelijken in het bezit moesten worden gesteld van hun in de Verenigde Nederlanden gelegen goederen.
Op 4 juli 1592 moest pastoor Wilhelmus van Wees in Harderwijk op de classicale vergadering verschijnen, om onderzocht en geëxamineerd te worden in leer, leven en gezindheid. Op 11 september 1592 deelde pastoor van Wees in Nijbroek aan de synode mee, dat hij niet van plan was de Nye Religie aan te nemen. In 1595 werd hem den Toegangh tot den Predickstoel tot Putten verboden.
Vanaf die tijd kwamen er wel dominees uit andere gemeenten hier preken.
Totdat in 1597 ds. Petrus Kinsius als eigen predikant werd beroepen. Ds. Kinsius, die al jaren predikant in Rheden was geweest. In het beroepingswerk van die tijd, had de classis, evenals de kelners en de jonkers van Putten, een grote stem. Zo kwam de classicale vergadering in 1598 in Putten bijeen, waarschijnlijk in de Oude Kerk, die trouwens pas het jaar ervóór van beelden en andere Roomse kenmerken gezuiverd was. Vast ook van het beeldje van de Heilige Pancratius, dat boven de ingang van de kerk heeft gestaan.
Op deze vergadering mocht ds. Kinsius zijn ‘proefpreek’ houden. Hij had een tekst opgekregen waar hij over moest preken, ze wilden weten wat voor vlees ze in de kuip hadden. Zo preekte hij over Handelingen 13:38 .Hiervan is niets bewaard gebleven. Wel is goed voor te stellen dat de predikanten en ouderlingen van elders, in hun lakense pakken, aandachtig naar de beroepen dominee hebben geluisterd. Vast hebben ze ook ingeschat of zijn stem wel helder en duidelijk genoeg was voor het kerkgebouw.
Unde die brudern dieselvighe hebben undersucht, hebben sie hem gesagt, dat hem gut docht. Ds. Kinsius werd dus door de classis toegelaten als predikant van Putten.
Hoewel aan pastoor van Wees de preekstoel was verboden, bleef hij toch doorgaan met prediken tot grote versterckinge van die papistische pastoren ende tot verachtinge van die Overheit.
Ds. Kinsius ondervond veel concurrentie en tegenwerking van de nog steeds prekende Willem van Wees. In 1600 zei ds. Kinsius tegen de classis dat de luijden wel ther Kercken kommen maer noch ghen gemeente heeft ende dat de Kellerij daer verhindering doet.
In 1618 overleed ds. Kinsius en werd hij opgevolgd door ds. Johannes Verbruggen.
Wat de plaatselijke situatie betreft: het kerkgebouw werd in de tijd dat de Reformatie doorbrak, omringd door zo’n 40 a 45 huizen. Het statige huis van de kelnarij met de gracht er omheen en de overige huizen in een kleine kern zo wat rond de kerk gebouwd. Daar woonden volgens schattingen zo’n 250 mensen. Putten had in die tijd trouwens ook al haar “buurtschappen”; dat maakte dat hier zo’n 1700 inwoners zullen zijn geweest.
En het kerkgebouw? Dat bestond in die tijd uit één beuk; van Oost naar West.Het koorgedeelte aan de kant van “Kien” en een paar aanbouwsels aan de kant van “van Ganswijk”. In de kerk stond wel een orgel al werd het tijdens de diensten niet gebruikt. En de preekstoel zal ergens tegen de zuidmuur hebben gestaan. Banken waren er niet. Hoogstens wat stoelen en verder “staanplaatsen”.
Op zondag 26 april 1998 is in de Oude Kerk de ‘Kinsiuszondag’ gehouden, waarin de 400 jaar Reformatie herdacht werd en gepreekt werd over dezelfde tekst.